Rối loạn phân liệt cảm xúc là gì? Thông tin cần biết

Rối loạn phân liệt cảm xúc là bệnh tâm thần mãn tính, diễn tiến theo chu kỳ với triệu chứng xen kẽ giữa tâm thần phân liệt và các rối loạn cảm xúc (trầm cảm, hưng cảm). Tỷ lệ mắc bệnh rất thấp, chỉ chiếm 0.3% dân số thế giới nhưng ảnh hưởng nhiều đến cuộc sống và sức khỏe nếu không được điều trị kịp thời.

Rối loạn phân liệt cảm xúc là gì?

Rối loạn phân liệt cảm xúc (Schizoaffective Disorder/ SZD) còn được biết đến với tên gọi là rối loạn Schizoaffective. Thuật ngữ này đề cập đến một dạng rối loạn tâm thần mãn tính có sự kết hợp giữa các triệu chứng tâm thần phân liệt và triệu chứng rối loạn cảm xúc (trầm cảm và rối loạn lưỡng cực). Trong đó rối loạn lưỡng cực bao gồm cả trầm cảm và hưng cảm.

Vì triệu chứng chồng chéo lên nhau nên rối loạn phân liệt cảm xúc thường bị chẩn đoán nhầm với tâm thần phân liệt hoặc rối loạn cảm xúc. Tỷ lệ người mắc chứng bệnh này rất thấp, chỉ khoảng 0.3% dân số thế giới. Khác với các rối loạn khí sắc (cảm xúc), rối loạn phân liệt cảm xúc có tỷ lệ mắc bệnh đồng đều ở nam và nữ giới.

Hiện nay, điều trị rối loạn phân liệt cảm xúc còn gặp nhiều khó khăn và thách thức. Đa phần đều dễ tái phát sau một thời gian ổn định. Tuy nhiên, các phương pháp điều trị về cơ bản có thể cải thiện triệu chứng và giảm ảnh hưởng đối với cuộc sống. Những trường hợp không được chữa trị kịp thời gần như không học tập, làm việc một cách bình thường và có nguy cơ tự sát cao.

Nguyên nhân gây rối loạn phân liệt cảm xúc

Tương tự như tâm thần phân liệt và rối loạn cảm xúc, nguyên nhân chính xác gây rối loạn phân liệt cảm xúc vẫn chưa được xác định. Các nghiên cứu về dịch tễ, di truyền học, thần kinh,… cho thấy cơ chế bệnh sinh có liên quan đến những yếu tố sau:

• Di truyền: Di truyền là yếu tố có vai trò quan trọng trong hình thành các rối loạn tâm thần nói chung và rối loạn phân liệt cảm xúc nói riêng. Đa phần những trường hợp mắc bệnh lý này đều có người thân trong gia đình (bố mẹ, anh chị em) mắc rối loạn phân liệt cảm xúc, tâm thần phân liệt và các rối loạn cảm xúc (trầm cảm, hưng cảm, rối loạn lưỡng cực). Cho đến nay, các chuyên gia vẫn chưa lý giải được cách thức di truyền của bệnh lý này. Tuy nhiên về cơ bản, có thể khẳng định vai trò của di truyền trong cơ chế bệnh sinh.
• Rối loạn chất dẫn truyền thần kinh: Rối loạn chất dẫn truyền thần kinh là đặc điểm chung ở bệnh nhân bị rối loạn tâm thần. Ở người bị rối loạn phân liệt cảm xúc, các chất nội sinh như serotonin, dopamin và norepinephrine có sự mất cân bằng rõ rệt. Điều này dẫn đến các triệu chứng loạn thần (nhóm triệu chứng chính của tâm thần phân liệt bao gồm hoang tưởng, ảo thanh, ảo giác), trầm cảm và hưng cảm.
• Một số yếu tố khác: Rối loạn phân liệt cảm xúc có thể xảy ra do phải đối mặt với những sang chấn tâm lý nặng nề, sử dụng thuốc không đúng cách, lạm dụng chất gây nghiện, rối loạn nội tiết tố,… Nguy cơ tăng lên đáng kể nếu phụ nữ mang thai gặp các biến chứng sản khoa, nhiễm virus và mất con ngay sau khi sinh.

Dù đã có nhiều nghiên cứu nhưng nguyên nhân chính xác gây rối loạn phân liệt cảm xúc vẫn chưa được xác định. Vì vậy, hiện nay các nghiên cứu vẫn đang được thực hiện nhằm tìm ra căn nguyên và các yếu tố gia tăng nguy cơ tỷ lệ mắc bệnh.

Triệu chứng của rối loạn phân liệt cảm xúc

Như đã đề cập, rối loạn phân liệt cảm xúc (SZD) vừa có triệu chứng của tâm thần phân biệt vừa có biểu hiện của rối loạn cảm xúc. Các triệu chứng có thể xuất hiện rời rạc theo từng giai đoạn nhưng cũng có khi xảy ra đồng thời, hòa trộn và chồng chéo lên nhau.

Triệu chứng của rối loạn phân liệt cảm xúc khá đa dạng, có mức độ từ nhẹ đến nặng. Dưới đây là một số biểu hiện thường gặp nhất:

• Hoang tưởng (là các ý nghĩ lệch lạc không phù hợp với thực tế nhưng bệnh nhân luôn cho là đúng mặc dù không thể đưa ra giải thích). Các hoang tưởng thường gặp là hoang tưởng tự cao, hoang tưởng bị chi phối, hoang tưởng bị hại,…
• Xuất hiện ảo giác (là những hình ảnh không có thật) và ảo thanh (có giọng nói vang vọng bên tai mặc dù thực tế hoàn toàn không có bất cứ giọng nói nào). Nội dung của ảo giác và ảo thanh thường là đe dọa, chửi bới, nhạo báng, buộc tội bản thân. Bệnh nhân thường phản ứng lại bằng cách la hét, chửi bới lại và bịt tai trong trạng thái phòng vệ, hoảng loạn.
• Lời nói khó hiểu hoặc đột ngột ngưng lại khi đang trò chuyện. Cách diễn đạt lung tung, mơ hồ nên hầu hết mọi người xung quanh đều không thể hiểu được.
• Xuất hiện những hành vi bất thường, kỳ lạ, không phù hợp với xã hội
• Có các triệu chứng trầm cảm điển hình như buồn bã, chán nản, cảm thấy vô dụng, tự ti, giảm hoặc mất hứng thú với tất cả mọi thứ xung quanh
• Xen lẫn với các triệu chứng rối loạn phân liệt là các giai đoạn hưng cảm với tâm trạng phấn khích, vui vẻ quá mức, cơ thể luôn tràn đầy năng lượng, ngủ ít, có những hành vi khác thường thậm chí là gây hấn và quá khích
• Giảm khả năng học tập, nghề nghiệp và chức năng xã hội
• Thiếu chăm sóc bản thân như không giữ vệ sinh cá nhân, ngoại hình không chăm chút, luộm thuộm,…

Các triệu chứng rối loạn phân liệt cảm xúc thường khởi phát từ cuối thời thanh thiếu niên hoặc đầu thời kỳ trưởng thành, rất hiếm khi xảy ra ở trẻ em. Do tỷ lệ mắc bệnh thấp và triệu chứng xen lẫn giữa tâm thần phân liệt và các rối loạn khí sắc (cảm xúc) nên đa phần đều bị nhầm lẫn trong chẩn đoán ban đầu.

Rối loạn phân liệt cảm xúc có ảnh hưởng gì không?

Rối loạn phân liệt cảm xúc có mức độ nặng hơn so với các rối loạn khí sắc thông thường. Sự kết hợp giữa rối loạn cảm xúc và tâm thần phân liệt gây ra nhiều khó khăn, thách thức trong chẩn đoán và điều trị. Ngoài ra, sự pha trộn, xen kẽ giữa loạn thần, hưng cảm và trầm cảm khiến cảm xúc và hành vi của bệnh nhân không ổn định.

Bệnh nhân có thể gây hấn, có những hành vi bạo lực với người khác trong giai đoạn hưng cảm và loạn thần. Hoặc bỏ dở việc học, nghề nghiệp và chán nản trong giai đoạn trầm cảm. Về lâu dài, người bệnh sẽ gặp nhiều phiền toái trong cuộc sống và gia tăng xung đột với những người xung quanh.

Dần dần, bệnh nhân rối loạn phân liệt cảm xúc có xu hướng tự cô lập, cách ly với xã hội và chìm đắm trong những hoang tưởng, ảo thanh và ảo giác. Vì không thể duy trì hiệu quả công việc nên người mắc bệnh lý này thường bị thất nghiệp và gặp áp lực về tài chính. Những ảnh hưởng này khiến chất lượng cuộc sống của bệnh nhân giảm thấp, bệnh nhân có xu hướng rối loạn lo âu và gặp nhiều các vấn đề về sức khỏe thể chất.

Những người không có gia đình hoặc không được gia đình chấp nhận có thể trở thành người vô gia cư và sinh sống trong điều kiện nghèo đói, không được chăm sóc sức khỏe. Để giải thoát bản thân trong nỗi buồn sâu sắc và những ảo thanh, ảo giác buộc tội, bệnh nhân có xu hướng lạm dụng rượu, chất gây nghiện và thậm chí hình thành ý nghĩ và hành vi tự sát.

Có thể thấy, rối loạn phân liệt cảm xúc ảnh hưởng đến tất cả các khía cạnh trong cuộc sống, sức khỏe thể chất và tâm thần của người bệnh. Chính vì vậy, trang bị những hiểu biết về bệnh lý này sẽ giúp bản thân người bệnh và những người xung quanh phát hiện sớm bệnh tình và có hướng điều trị phù hợp.

Chẩn đoán rối loạn phân liệt cảm xúc

Rối loạn phân liệt cảm xúc rất dễ bị chẩn đoán nhầm với các rối loạn cảm xúc và tâm thần phân liệt. Vì triệu chứng là sự kết hợp, xen lẫn của 2 bệnh tâm thần nên để chẩn đoán bệnh lý này, bác sĩ sẽ dựa vào tiêu chuẩn DSM-5 và loại trừ các bệnh rối loạn tâm thần có khả năng xảy ra.

Rối loạn phân liệt cảm xúc chỉ được chẩn đoán khi bệnh nhân thỏa mãn các tiêu chuẩn sau:

• Bệnh nhân có một giai đoạn rối loạn khí sắc (trầm cảm hoặc hưng cảm) và có 2/5 các triệu chứng của tâm thần phân liệt (hành vi vô tổ chức, hoang tưởng, ảo giác, ngôn ngữ vô tổ chức và các triệu chứng âm tính hay còn gọi các triệu chứng biểu hiện sự thiếu sót của cấu trúc hệ thần kinh kéo dài trong ít nhất 1 tháng)
• Các triệu chứng nằm trong tiêu chuẩn chẩn đoán rối loạn cảm xúc phải chiếm hơn 50% tổng thời gian mắc bệnh.
• Các giai đoạn ảo giác, hoang tưởng kéo dài ít nhất 2 tuần mà không có sự xuất hiện của rối loạn khí sắc.

Các kỹ thuật được sử dụng để chẩn đoán rối loạn phân liệt cảm xúc:

• Khám sức khỏe tổng quát
• Kiểm tra và sàng lọc (CT, MRI não bộ, xét nghiệm tìm chất gây nghiện,…)
• Đánh giá tâm thần thông qua phong thái, ngoại hình, suy nghĩ, tâm trạng,…
• Sử dụng tiêu chuẩn DSM-5 để chẩn đoán rối loạn phân liệt cảm xúc

Về cơ bản, rối loạn phân liệt cảm xúc có các triệu chứng rối loạn khí sắc chiếm ưu thế hơn so với loạn thần. Chính vì vậy, điều trị bệnh lý này chủ yếu sử dụng các phương pháp tương tự như trầm cảm và rối loạn lưỡng cực.

Các phương pháp điều trị rối loạn phân liệt cảm xúc

Điều trị rối loạn phân liệt cảm xúc thường bao gồm sử dụng thuốc, tâm lý trị liệu và đào tạo kỹ năng sống. Tuy nhiên, kế hoạch điều trị sẽ được thay đổi tùy theo mức độ đáp ứng và tình trạng bệnh lý ở từng trường hợp cụ thể. Khi có những hành vi nguy hiểm cho người khác và bản thân, bệnh nhân cần phải nhập viện để được điều trị và quản lý chặt chẽ.

Các phương pháp điều trị rối loạn phân liệt cảm xúc được áp dụng phổ biến:

1. Sử dụng thuốc

Thuốc được sử dụng trong điều trị rối loạn phân liệt cảm xúc với mục đích giảm triệu chứng rối loạn cảm xúc, ổn định tâm trạng và cải thiện chứng loạn thần. Các loại thuốc được sử dụng phổ biến bao gồm:

• Thuốc chống loạn thần: Thuốc chống loạn thần (Paliperidone) được sử dụng để cải thiện các triệu chứng loạn thần như ảo giác, ảo thanh, hoang tưởng, ngôn ngữ, hành vi vô tổ chức,… Nhóm thuốc này tiềm ẩn nhiều rủi ro và tác dụng phụ nên cần phải được kiểm soát chặt chẽ khi sử dụng. Một số tác dụng phụ có thể gặp khi dùng thuốc bao gồm bồn chồn, loạn trương lực cơ, ngủ gà, đau đầu và tăng nhịp tim.
• Thuốc ổn định tâm trạng: Thuốc ổn định tâm trạng thường được sử dụng trong giai đoạn rối loạn lưỡng cực với tác dụng chính là ổn định cảm xúc. Trong đó thường dùng nhất là thuốc chứa khoáng chất Liti (Lithium) và thuốc chống co giật (Valproate, Carbamazepine, Lamotrigine).
• Thuốc chống trầm cảm: Thuốc chống trầm cảm được sử dụng trong giai đoạn trầm cảm điển hình để làm giảm các triệu chứng như khó ngủ, khó tập trung, tuyệt vọng, buồn bã, chán nản,… Nhóm thuốc này có nhiều loại nhưng được sử dụng phổ biến nhất là chất ức chế tái hấp thu serotonin nhờ có hiệu quả cao và ít tác dụng phụ nhất.

Các loại thuốc điều trị rối loạn phân liệt cảm xúc được sử dụng tùy theo giai đoạn phát triển bệnh. Ngay cả khi triệu chứng đã thuyên giảm, bệnh nhân có thể phải sử dụng thuốc thêm một thời gian để phòng ngừa tái phát. Khi dùng thuốc, cần chú ý tránh một số loại thực phẩm, đồ uống và không tự ý kết hợp với các loại thuốc khác để phòng tránh nguy cơ tương tác.

2. Tâm lý trị liệu

Tâm lý trị liệu là phương pháp quan trọng bên cạnh sử dụng thuốc. Phương pháp này sử dụng hình thức giao tiếp để điều chỉnh suy nghĩ, tư duy, hành vi sai lệch và thay đổi nhân cách của người bệnh. Mục tiêu chính của tâm lý trị liệu đối với bệnh nhân rối loạn phân liệt cảm xúc là giúp bệnh nhân hiểu rõ bệnh lý của bản thân, chấp nhận điều trị, từ đó giúp kiểm soát tốt các vấn đề mà bệnh lý này gây ra đối với cuộc sống hằng ngày.

Tùy theo từng trường hợp cụ thể, bác sĩ sẽ lựa chọn các phương pháp trị liệu phù hợp. Đối với chứng rối loạn phân liệt cảm xúc, trị liệu tâm lý sẽ được thực hiện với hình thức trị liệu cá nhân kết hợp với trị liệu nhóm/ gia đình.

• Trị liệu cá nhân: Trị liệu cá nhân được thực hiện giữa nhà trị liệu và cá nhân người bệnh. Hình thức trị liệu này giúp nhà trị liệu hiểu rõ hơn về suy nghĩ, cảm xúc và các vấn đề mà bệnh nhân gặp phải. Xây dựng mối quan hệ tin cậy để giải quyết vấn đề và có chiến lược đối phó với những ảnh hưởng của rối loạn phân liệt cảm xúc đối với cuộc sống.
• Trị liệu gia đình/ nhóm: Trị liệu cá nhân thường được thực hiện trước, sau đó bác sĩ sẽ kết hợp với trị liệu nhóm/ gia đình để tăng hiệu quả. Trị liệu gia đình giúp bệnh nhân nhận được sự quan tâm, thấu hiểu từ những người xung quanh và giảm tình trạng cô lập bản thân. Ngoài ra, trị liệu nhóm các bệnh nhân cùng bị rối loạn phân liệt cảm xúc sẽ tạo dựng niềm tin đối với mỗi người bệnh và giúp bệnh nhân phát triển các kỹ năng xã hội tốt hơn.

3. Đào tạo kỹ năng sống

Người bị rối loạn phân liệt cảm xúc thiếu hụt nghiêm trọng các kỹ năng sống (kỹ năng giao tiếp, tương tác, thể hiện cảm xúc,…). Do đó, đào tạo kỹ năng sống sẽ được thực hiện song song với sử dụng thuốc và tâm lý trị liệu. Phương pháp này giúp bệnh nhân nâng cao chất lượng cuộc sống và ổn định công việc.

Đào tạo kỹ năng sống cho bệnh nhân rối loạn phân liệt cảm xúc bao gồm:

• Cải thiện khả năng giao tiếp, giảm thiểu tình trạng ngôn ngữ vô tổ chức
• Hướng dẫn một số kỹ năng giúp người bệnh tăng tương tác xã hội, tránh xu hướng cách ly và tự cô lập bản thân
• Các kỹ năng cần thiết để bệnh nhân thực hiện các hoạt động thường ngày như vệ sinh cá nhân, chú trọng ngoại hình, vệ sinh nhà cửa, quản lý tiền bạc,…
• Ngoài ra, một số bệnh nhân sẽ được hướng dẫn và đào tạo thêm một số kỹ năng để phục vụ cho nghề nghiệp nhằm giảm thiểu nguy cơ thất nghiệp và tăng cơ hội nghề nghiệp khi tìm kiếm việc làm.

Rối loạn phân liệt cảm xúc là một dạng rối loạn tâm thần mãn tính. Điều trị bệnh cần được thực hiện liên tục và lâu dài. Chính vì vậy, đào tạo kỹ năng sống cũng cần phải thực hiện trong thời gian dài để người bệnh ổn định cuộc sống và giảm thiểu những hành vi, lời nói không phù hợp với xã hội.

4. Điều trị nội trú (nhập viện)

Trong các đợt loạn thần hoặc khi có hành vi tự sát, làm tổn thương bản thân và người khác, bệnh nhân cần phải được nhập viện để theo dõi và điều trị. Các bệnh nhân cần nhập viện thường có triệu chứng nặng, không thể chăm sóc bản thân và gần như không duy trì được hiệu quả công việc.

Tùy theo từng trường hợp, bệnh nhân có thể xuất viện sau một thời gian hoặc phải điều trị lâu dài tại các trung tâm, bệnh viện. Để giảm gánh nặng cho xã hội, việc thăm khám và điều trị sớm là vấn đề hết sức cần thiết.

5. Liệu pháp sốc điện (ECT)

Liệu pháp sốc điện (ECT) được áp dụng khi rối loạn phân liệt cảm xúc không có đáp ứng với dùng thuốc và trị liệu tâm lý. Liệu pháp này sử dụng các dòng điện có kiểm soát, tác động đến não bộ nhằm tạo ra các cơn co giật nhỏ. Mục đích của liệu pháp sốc điện là kích thích tăng sản xuất các chất dẫn truyền thần kinh và thay đổi cách thức hoạt động của các tế bào, cơ quan bên trong não bộ.

Liệu pháp sốc điện (ECT) có thể làm giảm triệu chứng trầm cảm, hưng cảm và loạn thần. Tuy nhiên, phương pháp này tiềm ẩn không ít rủi ro và nguy cơ nên chỉ được áp dụng trong những trường hợp thật sự cần thiết.

Lối sống dành cho người bị rối loạn phân liệt cảm xúc

Rối loạn phân liệt cảm xúc là một dạng rối loạn tâm thần mãn tính tiến triển theo chu kỳ. Ngoài các giai đoạn tiến triển, bệnh cũng có những giai đoạn thuyên giảm hoàn toàn. Trong đó, trường hợp tâm thần phân liệt kết hợp với hưng cảm có tiên lượng tốt hơn so với trầm cảm. Vì điều trị bệnh còn nhiều khó khăn nên bệnh nhân cần có lối sống khoa học để hỗ trợ quá trình chữa trị.

Lối sống dành cho bệnh nhân bị rối loạn phân liệt cảm xúc:

• Sử dụng thuốc, trị liệu tâm lý và học các kỹ năng sống theo hướng dẫn của bác sĩ.
• Không sử dụng rượu bia, thuốc lá và chất gây nghiện. Nếu không thể thoát khỏi hoang tưởng và cảm giác buồn bã quá mức, nên tìm kiếm sự giúp đỡ thay vì sử dụng chất gây nghiện để giải tỏa.
• Tham gia các hoạt động nhóm từ những bệnh nhân mắc các rối loạn tâm thần tương tự để được lắng nghe và chia sẻ kinh nghiệm điều trị, quản lý bệnh.
• Xây dựng chế độ ăn uống hợp lý để nâng đỡ thể trạng và hỗ trợ làm giảm các rối loạn về mặt cảm xúc.
• Tập thể dục thường xuyên, ngủ đủ giấc, lên kế hoạch làm việc hiệu quả, quản lý tốt thời gian, tài chính và dành thời gian rảnh rỗi để chăm sóc bản thân, nhà cửa,…

Rối loạn phân liệt cảm xúc là chứng bệnh tâm thần phức tạp với sự xen kẽ, trộn lẫn giữa các triệu chứng tâm thần phân liệt và các rối loạn cảm xúc (trầm cảm, hưng cảm). Mặc dù điều trị còn nhiều thách thức nhưng hầu hết các trường hợp phát hiện sớm và tích cực, hợp tác chữa trị đều có thể duy trì được cuộc sống ổn định.